Referenca verko kiu, post sia apero antaŭ 150 jaroj, influis ĉiujn vivosciencojn. Tradukita de Klivo Lendon.
Jen recenzo de Nikolao Gudskov, kiu aperis en la revuo Monato:
La mondrevolucia verko finfine en Esperanto
La limo inter la 1850aj kaj 1860aj jaroj ludis en la historio de la
natursciencoj elstaran rolon, laŭ la denseco de la eventoj. (Kun ĝi kompareblas,
ŝajne, nur la jaroj ĉirkaŭ 1900.) Tiutempe estis kreita bazo por ĉiuj sekvaj
komune akcepteblaj kemiaj teorioj (atom-molekula teorio, dum la kongreso de
kemiistoj en Karlsruhe), statistika fiziko kaj elektrodinamiko, kies bazoj estis
konstruitaj ĝuste en tiuj jaroj fare de Maxwell. Ni aldonu al la natursciencoj
la unuan skizon de la nova teorio en la politika ekonomiko de Marx (1859), por
ke oni komprenu, ke la homa penso ĝenerale travivis en tiu historia momento
revoluciajn ŝanĝojn, kaj la mondo fine de la 1860aj aspektis por la homaro
(almenaŭ por ties pensanta parto) tute alie, ol jardekon pli frue.
Sed en tiu revolucio de la mondkoncepto absolute elstaran rolon ludis la
revolucio en biologio, kiun oni prave ligas kun la nomo de Charles Darwin, aŭ,
en esperanta transskribo, Karolo Darvino. Ekde la 24a de novembro de 1859, kiam
la unuaj legantoj malfermis la libron Pri la origino de specioj per natura
selekto, aŭ la konservo de favorataj rasoj en la lukto por vivo, ili ekvivis
en la mondo, kie la specioj transformiĝadis unu en alian sub influo de materiaj
faktoroj sen ajna mistiko, la homo mem ricevis absolute firmajn radikojn en la
mondo de la animaloj, kaj simileco inter morfologiaj strukturoj, fetoj,
vivmanieroj, kemia konsisto ktp de diversaj vivestaĵoj ne plu bezonis por sia
klarigo iujn idealajn arĥetipojn kaj similajn metafizikajn entojn. (Kvankam
artikoloj de A. Wallace kaj Darvino pri la natura selekto aperis jam en aŭgusto
1858, ili estis nur anonco de teorio, kiun oni komencis atendi, sed kiu,
antaŭ la apero de la libro, la sciencan revolucion ankoraŭ ne komencis.)
Teleologio – kaj kune kun ĝi teologio – estis definitive por ĉiam ekzilita el la
scienco kaj trovis la lastajn rezervejojn en pure ekleziaj organizaĵoj. Eĉ tiuj,
kiuj pro diversaj personaj kaŭzoj ne povis kaj ne povas akcepti la ĉefajn tezojn
de la evoluteorio entute aŭ almenaŭ en ĝia darvina varianto, ne povas ĝin ne
konsideri. Tiu ŝanĝo en la mondpercepto de la homaro kompareblas laŭ sia skalo
nur al tiu, kiun faris siatempe Koperniko. Kaj estonte al tia mensa revolucio
povos komparebli, laŭ mia imago, nur du eventoj: kontakto kun alidevenaj raciaj
estaĵoj kaj akcepto en la tuta mondo de la komuna neŭtrala lingvo.
Epokfara libro
Tial apero de la epokfara libro en Esperanto en 2009 – la jaro de la 200-jara
datreveno de Darvino kaj 150-jara datreveno de lia ĉefa libro – kaj samtempe
150-jara datreveno de Zamenhof – estas simbola kaj logika afero, finfine
proksimiganta du altajn atingojn de la homa penso.
Ekzistis pluraj evoluteorioj, kaj antaŭ Darvino, kaj post li (plejparte fare de
tiuj, kiuj ne povis konsenti kun la ĉefaj evolufaktoroj – heredo, variado, lukto
por vivo – kaj sekvanta el ili natura selekto), sed la unuaj ne sukcesis fari
renverson en la cerboj de sciencistoj nek de la ĝenerala publiko, kaj la duaj –
ŝanceli rapide establiĝintan pozicion de darvinismo kiel ĉefa kaj centra komuna
teorio por ĉiuj biologiaj sciencoj. Kial? La kaŭzoj estas diversaj. Unue, certe,
"kulpas" la ĝustaj metodologiaj principoj de Darvino, kiuj absolute superis la
principojn de ĉiuj ceteraj aŭtoroj de alternativaj teorioj, kiuj, ĉu eksplike ĉu
implice, lasis en siaj klarigoj de evoluo spurojn de teleologio aŭ/kaj allason
de nemateriaj faktoroj (temas pri diversaj formoj de lamarkismo, ortogenezo,
nomogenezo, kaj pluraj aliaj ismoj kaj genezoj). Rezulte, ĝis nun
darvinismo estas modelo de tio, kiel necesas krei sciencajn teoriojn ĝenerale.
Due, ĉar darvinismo fariĝis vera kerno de la scienc-esplora programo (en la
senco de I. Lokatos), kiu funkcias dum 150 jaroj, kaj danke al kiu aperis pluraj
novaj esplorkampoj en biologio (interalie genetiko kiel scienco pri heredo,
ekologio, kiel scienco pri lukto por vivo, apartaj esplorkampoj kiel evolua
fiziologio, evolua biokemio, ktp). Trie, sed tre grave, por ke darvinismo estu
rapide akceptita kaj de la scienca komunumo kaj de la ĝenerala klera publiko –
estis la stilo de Darvino. Oni ofte forgesas, ke tiu pure scienca libro estas
samtempe brila literatura verko, kiu karakterizas ankaŭ aliajn verkojn de li.
Pruvo de tio estas interalie la fakto, ke lia Vojaĝo ĉirkaŭ la mondo sur la
ŝipo Biglo estas legata ĝis nun kiel bona specimeno de beletraĵoj pri
vojaĝoj, kaj ĝin volonte legas eĉ infanoj. Certe, "Darvino-literaturisto" estas
aparta temo, sed ĝi tre gravas por pritakso de la traduko.
Kvazaŭ Darvino mem ĝin verkus
La tradukinto Klivo Lendon, tamen, plendas pri la darvina stilo. Nu, mi
supozas, antaŭ ol li komencis la tradukan laboron, tiajn pretendojn li ne havis,
sed enprofundiĝo en la tekston ĉiam elvokas malfacilajn problemojn. Ĉiuokaze, mi
povas lin nur laŭdi: la libro legatas leĝere kaj atentokapte, kvazaŭ Darvino mem
ĝin verkus en la internacia lingvo. Mi povus alkroĉiĝi al apartaj vortoj kaj
vortoformoj, kiujn uzas la tradukinto (evito de la litero ĥ, uzo de
nelaboristo anstataŭ virabelo, ...), aŭ al vana, laŭ mi opinio,
trouzo de la sufikso -ad- (selektado, variado tie, kie plene
sufiĉus selekto, vario(j)), sed mi ne faru: finfine, tio estas pli afero
de gusto, sed ne malĝusteco de la traduko, kiun oni entute povas konsideri
modela. Des pli, mi tre ĝojas, ke Klivo Lendon tiom bone komprenas kaj aplikis
tiajn fajnaĵojn, kiuj ekzistas en Esperanto, sed ne ekzistas en la angla, kiel
diferencoj inter adapto, adaptiĝo kaj adaptaĵo, vario kaj
variaĵo, kaj similaj.
Specialan laŭdon el la vidpunkto de historiisto de la sciencoj elvokas la
originala teksto, de kiu estis farita la traduko. La libro dum la vivo de
Darvino estis eldonita oficiale (ja estis ankaŭ pirataj eldonoj!) en la angla
lingvo 6-foje, la lastan fojon en 1872, kaj la aŭtoro, pro kritiko de la amikoj
kaj pro evoluo de la scienco, iom korektadis la tekston de eldono al eldono. Oni
kutime faras tradukojn al aliaj lingvoj el la lasta dumviva eldono, reviziita de
la aŭtoro, kiel "la plej perfekta". Tamen, unue, kelkaj korektoj ne nepre
plibonigis la tekston. Due, tiuj, kiuj ja plibonigis laŭ tiama kurado de
sciencaj imagoj, ne ludas por ni, post 150 jaroj, principan rolon. Do, trie, por
imagi, kiu konkreta teksto ja faris en la historio de biologio kaj ĝenerala homa
penso la grandegan revolucion, nuntempe al ni estas pli interese havi submane
ĝuste ĝin. Tial elekto por esperantigo de la unua eldono estas tre inĝenia solvo,
kiu montras fajnan komprenon de Lendon pri la historio. Jen malgranda ekzemplo
de la loko, kiu ekzistas en la unua eldono, sed malaperis, pro konsiloj de R.
Owen, ĉar ĝi al li ŝajnis kruda kaj miskompreniga (Darvino obeis la konsilon,
sed en leteroj ĝis la fino de la vivo esprimis malkonsenton kun ĝi):
En Norda Ameriko la nigra urso estis observata de Hern (Hearne)
naĝanta dum horoj kun larĝe malfermita buŝo, tiel kaptanta, kiel baleno,
insektojn en la akvo. Eĉ en tiom ekstrema kazo kiel ĉi tiu, se la provizo de
insektoj estus konstanta, kaj se pli bone adaptiĝintaj konkurencantoj ne jam
ekzistus en la lando, mi vidas nenian obstaklon, kial raso de ursoj ne fariĝus,
per natura selektado, pli kaj pli akvema laŭ strukturo kaj kutimoj, kun pli kaj
pli granda buŝo, ĝis la produktiĝo de vivaĵo tiom grandega kiom baleno. (p.
174) Ekzemple, en ĉiuj rusaj tradukoj tion tralegi maleblas.
Do, restas nur gratuli la tradukinton pro granda sukceso kaj nian tutan
komunumon pro la eblo tralegi tiun elstaran libron en la plej konvena por ĝi
lingvo. Mi persone dankas la tradukinton kaj la eldoninton Flandra
Esperanto-Ligo pro la preteksto denove tralegi la libron kaj ĝui la altan elanon
de la genia homa penso.
Kaj laste. Tiu ĉi eldono malkovras la serion "Scienca penso". Restas nur deziri
al FEL daŭrigi la serion per same gravaj kaj bonkvalitaj libroj.
|
|
|
|
|
|
